تدبر در قرآن
بنده سعید کرمانی هستم متولد سال ۱۳۵۶ ساکن شهرستان سرخس. من تحت‌تأثیر جلسات جناب استاد قرائتی، به این سمت‌وسو کشیده شدم که از بین هنرهای ارتباط با قرآن بیشتر به بیان مفاهیم و تفسیر قرآن علاقه دارم و همین بهانه‌ای شد که خودم را با طرح‌های مختلفی که با رویکرد مفاهیمی و تدبری قرآن هست آشنا کنم و سعی کنم که تحولی در برنامه‌ها ایجاد شود. سال‌ها به‌عنوان مربی قرآن، خدمتگزار قرآن‌آموزهای عزیز بودم. ۱۷ سال به‌صورت رسمی و ۱۳ سال به‌صورت غیررسمی مدیر مرکز دارالقرآن بودم هم‌زمان در مراکز وابسته به سازمان تبلیغات و همچنین ارشاد، در مراکز قرآنی‌شان فعالیت داشتم؛ به‌عنوان مدرس در دانشگاه‌های پیام‌نور، آزاد و فرهنگیان در دروس تخصصی رشته‌های علوم قرآنی، تفسیر و معارف اسلامی خدمتگزاری کردم. دارای مجوز تدریس دروس معارف اسلامی از نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه هستم.
در حوزه قرآنی ارتباط وثیقی با ارگان‌هایی که فعالیت قرآنی انجام می‌دهند داشتم با حوزه نوجوانان و جوانان به‌صورت خاص ارتباط داشتم و هم با عموم مردم، از جمله کلاس‌های آموزشی قرآن، برگزاری محافل انس با قرآن، جشنواره‌های قرآنی، مسابقات قرآنی، و به‌عنوان داور کشوری در حوزه تفسیر قرآن و همچنین نهج‌البلاغه دانش‌آموزی و همچنین فرهنگیان فعالیت کردم.
عضو هیئت اندیشه‌ورزی اداره کل قرآن عترت و نماز آموزش‌وپرورش بودم و اخیراً هم از آموزش‌وپرورش بازنشست شدم.
یکی از دغدغه‌های مهمی که از ابتدای ورود به حوزه قرآن و آموزش قرآن داشتم آن هم در سن جوانی خودم یعنی سن ۱۷-۱۸ سالگی این بود که ما در آموزش‌ها، در برگزاری محافل و مناسبت‌هایمان کاری باید انجام دهیم که مخاطب ما بیشترین اثربخشی را از آن برنامه قرآنی داشته باشد.
ضرورت نگاه ویژه مفاهیمی و تدبر در قرآن
ما در قرآن کلیدواژه‌هایی داریم که شاید مورد غفلت واقع شده‌اند، قرآن در معرفی خودش کلیدواژه‌هایی را بیان میکند که آن‌ها در آموزش‌های ما کمتر دیده شده‌اند برای مثال سوره مبارکه اسرا آیه نهم، هدف نزول قرآن که هدایت هست را بیان میکند. متأسفانه در این سه‌گامی که برای رسیدن به یک زندگی قرآنی تعریف شده، خیلی‌هایمان در گام اول متوقف شدیم. آن سه‌گام یکی تلاوت و خواندن قرآن هست دو درک معانی و مفاهیم قرآن و سه عمل به آن مفاهیم قرآنی است، خب گام اول این‌قدر حواشی برایش درست کردیم که ما را در آنجا متوقف کرده. من همیشه این حدیث را برای خودم و دیگران می‌خوانم که تداعی بخش این نگاه است که پیامبر گرامی اسلام فرمودند: (أنتَ تَقرَأُ القرآنَ ما نَهاكَ، قرآن می‌خوانی تا زمانی که تو را نهی کند از بدی‌ها، فإذا لم يَنهَكَ فَلَستَ تَقرَؤهُ، پس اگر تو را نهی نکرد گویا قرآن نخوانده‌ای.) این نگاه باید حاکم شود به آموزش‌های قرآنی و محافل قرآنی ما، نه اینکه تلاوت و قرائت قرآن، فی نفس اثر نداشته باشد نه ما بحثمان نگاه به قله است.
یعنی نگاهمان باید این باشد که اگر من به‌عنوان یک قاری محفل یا یک مربی قرآن قرار است که یک‌ساعتی مخاطب داشته باشم نیت بکنم که بتوانم در این جمع اثر بگذارم. اگر با این نیت بروم برایش برنامه‌ریزی می‌کنم از یک هنری استفاده می‌کنم با یک بیانی پیش می‌روم و نوعی از مفاهیم را در این چند دقیقه حضور مخاطب می‌گویم که اثربخش باشد. در بحث‌های تدبری و بحث مفاهیم قرآن درست است کارهای خیلی زیادی در سطوح عالی شده، و انواع و اقسام تفسیرها نوشته شده، اما به دست عموم مردم نرسیده. حتی ما در ترجمه‌های قرآن هم چنین مشکلی داریم، گاهی اوقات ادبیات ترجمه قرآن با آن چیزی که نیاز مخاطب است فاصله دارد گاهی اوقات خواندن ترجمه ثقیل و خسته‌کننده می‌شود. روی این حساب باید کاری کرد که قرآن را بیاورم در سبد خانوار و به‌نوعی قرآن حضور پیدا کند در زندگی. طرح تلاوت مفاهیم محور یک چنین طرحی است که قرار است که این رویة مرسوم را تغییر دهد و تحول ایجاد کند.
طرح تلاوت مفاهیم محور
با دوستانی که همکار بودیم و اساتید بنده بودند دغدغه این را داشتیم که چطور این اثربخشی را در مخاطب داشته باشیم. یادم است در ابتدای جلسات قرآنی مرسومی که هست جلسات را به این سمت‌وسو بردیم که خالی از مفاهیم نباشد، یعنی اگر جلسه‌ای یک ساعت و نیم بود، حداقل نیم ساعتش را اختصاص دادیم به مفاهیم قرآن. حتی در اثربخشی و نگاه مخاطب هم سعی کردیم این کار را انجام بدهیم. حتی تابلوهای متعلق به این جلسات را هم تحت عنوان تابلوی تلاوت و بیان مفاهیم قرآنی تغییر دادیم. در جلسات ماه مبارک رمضان رویکرد بیان مفاهیم را آوردیم. در این چند سال اخیر، جلسات جز خوانی ما خالی از بیان مفاهیم قرآنی نبوده، هدفمان این بوده در کنار بیان مفاهیم قرآنی با اینکه نمی‌شود همه مفاهیمش را بیان کرد؛ ولی به اندک آیاتی که مهم‌تر و کاربردی‌تر بودند در جلسات جز خوانی پرداخته شود.
مسابقات
دیگر مسابقات، صرفاً مسابقات قرائت و حفظ نبوده در کنار آن‌ها مسابقات تدبر قرآن و تفسیر قرآن داشتیم. طرح‌هایی مثل طرح بشری در ماه مبارک رمضان با رویکرد مفاهیم قرآنی برگزار شده و می‌شود و در حوزه مدیریتی به مربیان تأکید شده که ما در آموزش‌های قرآن همیشه باید یک پیوست مفاهیم قرآنی داشته باشیم، یعنی حتی آن کسی که دارد حفظ کار میکند باید یک‌بخشی از کلاسش را اختصاص بدهد برای اینکه مخاطب با بیان مفاهیم قرآنی آشنا بشود و یک اثری در اخلاق و در زندگی‌اش ایجاد بشود. اویی که دارد یک محفل برگزار میکند طوری برنامه‌ریزی کند که علاوه بر اینکه از هنر زیبای صوت و برنامه حفظ، بهره‌مند می‌شود در کنارش مفاهیم قرآنی هم بیان بشود. در طرح تلاوت، محافل را با همین نیت برگزار کردیم. مثلاً محفلی برگزار می‌شود به مناسبت نیمه شعبان آیات مناسب با امام‌زمان (عج) در قرآن انتخاب می‌شود و مفاهیمش هم گفته شود. حالا اگر بشود مسابقه‌ای هم در کنارش برگزار کرد چه‌بهتر. در واقع این طرح با این مقدمات شروع شد و به اینجا رسید که در هر جلسه و مجلسی که قرآن هست باید پای مفاهیم قرآن وسط باشد، چه جلسه مرسوم سنتی آموزش قرآن باشد حتی آموزش صرف صوت و لحن و چه حفظ قرآن، چه جلسه اداری باشد که ابتدای جلسه تلاوت قرآن باشد، چه صبحگاه مدرسه، همه این‌ها با مفاهیم قرآنی دیده شود. به این جا برسیم که ما هیچ قرائت قرآنی نداشته باشیم مگر اینکه حداقل یک ترجمه خوانده شود یا یک تفسیری گفته شود. این طرح در مراحل بعدی پخته‌تر شده و ان‌شاءالله معایبش به‌مرورزمان گرفته خواهد شد. ولی نکته‌اش این است که تجربة این طرح نشان می‌دهد که مخاطبین احساس می‌کنند که در جلسات مرسوم سنتی که مستمع قرآن بودند، چقدر از مفاهیم بالای قرآن بی‌بهره یا کم‌بهره بودند و چقدر احساس تشنگی می‌کنند.
مزایای این طرح نسبت به نگاه‌های سنتی و مرسوم
در بحث اهمیت ضرورت و نگاه خود قرآن در واقع به این مسئله اشاره داشته باشیم که مثلاً در سوره مبارکه بقره آیه ۱۲۱ خداوند می‌فرماید که الذین آتیناهم الکتاب یتلونه حق تلاوته، وقتی که به تفسیر در روایات مراجعه می‌کنیم در آن روایات معروف امام صادق (ع) حق تلاوت را این‌گونه تفسیر کرده‌اند که یُرَتِّلُونَ آیَاتِهِ وَ یَتَفَقَّهُونَ فِیهِ وَ یَعْمَلُونَ بِأَحْکَامِهِ یعنی آن سه‌گام را، اینکه آیاتش را بخوانند و در آیاتش تفقه و تفهم کنند و بعد آن احکام را عمل کنند. این حق تلاوت می‌شود، تلاوت خودش درجه و شأنی دارد که باید آن شأن و حق رعایت شود.
موضوع بعدی که ما را ترغیب میکند که این طرح جزو طرح‌های مزیت دار شود این است که ما تعبیر اقامه کتاب آسمانی در قرآن را داریم، در روایات هم بحث تعبیر اقامه آیات داریم، می‌خواهم بگویم که این اقامه‌کردن در قرآن هم برای نماز آمده و هم برای قرآن، برای قرآن معنی‌اش این است که قرآن در زندگی‌ها جاری و ساری باشد و جریان داشته باشد. حالا ما یک برگشت به عقب بزنیم در این مدت زیادی که ما جلسات و محافل مختلف قرآن برگزار کردیم، چقدر توانستیم قرآن را در زندگی‌ها جریان دهیم؟ در آیه ۲ سوره مبارکه انفال که فرمود: إِنَّمَا ٱل مُؤمِنُونَ ٱلَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ ٱللَّهُ وَجِلَت قُلُوبُهُم وَإِذَا تُلِيَت عَلَي هم ءَايَتُهُۥ زَادَتهُم إِيمَنا، مؤمنین یکی از ویژگی‌هایشان این است که آیات قرآن که بر آن‌ها تلاوت می‌شود ایمانشان زیاد می‌شود.
یک آسیب‌شناسی کنیم، این نوع محافل و جلسات و آموزش‌های قرآنی که ما برگزار می‌کنیم چقدر توانسته این ایمان را تقویت و زیاد کند. این هم نکته مهمی است.
من استفاده کنم از سخنان مقام معظم رهبری در نشست ماه مبارک رمضان در سال ۱۴۰۲
ایشان در این نشست فرمودند: که ما باید به سمت تلاوت اثرگذار برویم و اجتناب کنیم از اینکه تلاوت‌ها سمت‌وسوی این پیدا کنند که مستمع و مخاطب ما لذتش را فقط لذت لحنی بداند. فرمودند به این سمت برویم که جلسات تلاوت قرآنمان با ترجمه و تفسیر آیات همراه و آمیخته شود. برای انتقال مفاهیم به مستمعین و اثرگذاری، جایگاه قاری، حافظ یا مفسر قرآن این است که پیام الهی را به دل مردم برساند. یعنی اگر یک جلسه قرآن برگزار شد بعد مخاطب من در فکر رفته از آن اثربخشی، بدان این شاخص است نه اینکه استماع قرآن یک امر تفننی و سرگرمی باشد.
ما چون زبانمان فارسی است این نقیصه هست که یک فاصله‌ای هست بین ما و زبان قرآن، خب عموم مردم، هم با زبان قرآن آشنا نیستند ما باید این را پر کنیم. بالاخره تلاوت قرآن یک بخشش آن هنر صوت و لحن است، بخش دیگرش آن اثرگذاری است که یک بخشش را می‌تواند با بیان الحان انجام بدهد و یک بخشش باید با بیان مفاهیم. آن چیزی که در این طرح دنبالش هستیم این هست که بتوانیم سازوکاری را ان‌شاءالله ایجاد کنیم که قاریان و حافظانی تربیت شوند که علاوه بر اینکه از آن هنر صوت و لحن زیبا و حافظه قوی برخوردار هستند، هنر این را داشته باشند که مفاهیم قرآنی را هم به شیوه زیبا منتقل کنند، طرح موسوم به تلاوت مفاهیم محور الحمدلله در شهرستان سرخس شروع به کارکرده باهمت اساتید ارجمندی که هم از صوت زیبایی برخوردار هستند هم دغدغه این اثربخشی را دارند و هم بیان زیبایی دارند و خودشان اهل‌قلم هستند.
